Eski Türk devletlerinde görülen kut anlayışı yani hâkimiyetin tanrı tarafından belirli bir aileye verildiği inancı İslamiyet’in kabulünden sonra da devam etmiştir. Türk İslam Devletleri’nde de eskiden olduğu gibi kut anlayışının görülmesi taht kavgalarına yol açmış ve bu durum devletlerin kısa sürede yıkılmasında etkili olmuştur.
Gazneliler, Selçuklular ve Memlûklarda hükümdarlar İslam dünyasındaki etkilerini arttırmak amacıyla tahta çıktıkları zaman halifeden menşur adı verilen bir belge alarak hükümdarlıklarını onaylatmışlardır. Ancak bu hükümdarlar siyasi hâkimiyetlerini hiç bir şekilde Abbasi halifeleriyle paylaşmamışlardır.
Türk-İslam devletlerinde genel olarak hanedana mensup kişilere “melik” denmiştir. Melikler tecrübe kazanmaları için eyaletlerde vali olarak görevlendirilmiştir. Meliklerin yanında iyi yetişmelerini sağlamak amacıyla “atabey” adı verilen görevliler gönderilmiştir.
Hutbe okutmak
Para bastırmak
Nevbet
Hilat
Alem
Çetr
Tuğra
Asa
Menşur
Hacibül Hüccap (Ulu Hacip): Hükümdar ile halk hükümdar ile hükümet
Vekili Der: Sultan ile vezir
Üstadüdar: Hazinenin gelirleri ve vergilerden bellir bir miktarı sarayın fırın mutfak ve ahırın gerekli harcamaları için kullanır.
Silahtar: Silahlar
Abdar/Taştdar: Sultan elini yıkadığında ibrik ve leğen tutar.
Çaşnıgir: Hükümdarın yiyecekleri ilgilenir.
Hansalar: Saray mutfağına gerekli malzemeyi temin eder.
Şarabdar-İdişçibaşı: Sultanın içkilerini hazılar.
Camedar: hükümdarın elbiseleriyle ilgilenir.
Emiri Alem: Bayrak ve sancakları korur.
Emiri Candar: Sarayı korur.
Emiri Hares: Suç işleyenleri yakalayıp cezalandırır.
Emiri ahur (ilbaşı): Atların bakımı ile ilgilenir.
Bazdar: Sultanın yırtıcı kuşlarının sorumlusu.
Kapucubaşı : Sarayın günlük hizmetlerinden sorumlu
Emiri Şikar: Hükümdarın av işlerini düzenler.
Serhenk-Dürbaş: Hükümdarın yolunu açar.
Tolunoğulları-Ihşıdiler: Naiplik ve haciplik
Karahanlılar’da; Arslan, buğra, kara,kadır, ilig unvanları kullanılırdı. İkili yönetim vardı. (Doğu’da Arslan Batıda Buğra)
Karahanlılar’da;
Tegin: Hükümdar oğlu
Tamgacı: Mühürdar
Imga: Taşradaki gelir giderlere bakan görevli (Doğu Karahanlılar)
Amil: Taşradaki gelir giderlere bakan görevli (Batı Karahanlılar’da)
Kökyuk: Muhtar
Eşkinci: Ulaşım posta işlerine bakan görevli
Turbı: Yaver yardımcı
Ağıcı: Maliye işlerine bakan görevli
Tergi-Tirik: halktan alınan vergi
Ternek: Önemli işleri konuşmak için halkın toplandığı yer
Gazneliler’de;
Divanı Vezaret: vezir, maliye ve genel yönetim
Divan-ı Arz: Askeri işlerden sorumlu divandı (Sahibi Arz ya da Emiri Arız)
Divan-ı Risalet: Elçi kabul
Divan-ı İşraf: Denetim.
Divan sahipleri haceyi büzürg ya da hace olarak adlandırılırdı.
Sivil görevlilerin alabileceği en yüksek unvanlardan biri amiddir.
Eyaletlerde sivil idarenin başındaki görevliye sahibi divan denirdi.
Merkezde yer alan sultan Sultanül Azam unvanını kullanırdı.
Hükümete Divan-ı Âla veya Divan-ı Saltanat denirdi.
Divan-ı İstifa: Mali işlerden sorumludur(Müstevfi).
Divan-ı Tuğra (İnşa): yazışmalar, tuğraî-münşi
Divan-ı İşraf: Askeri ve hukuki işler dışında devletin her türlü faaliyetinin denetimini yapardı (Müşrif).
Divan-ı Arz: Askeri işlerden sorumlu divandı (Sahibi Arz ya da Emiri Arız)
Divan-ı Berid: Haberleşme, posta işlerini yürüten divandır
Şıhne (Sahibi Şurta): Önemli şehir merkezlerinde askeri valiler
Amil (Karahanlılarda İmga): Eyaletlerin vergi gelirlerini toplayan görevli
Reis: Halkın seçtiği taşra yöneticileridir.
Amid: vilayetlerde sivil yönetici
Ulak: Haberci
Muhtesip: ticari hayatı denetler, belediye işlerini yürütür.
Hükümdar Unvanları
Gazneliler: Sultan, padişah
Karahanlılar: Kara, Kadır, Hakan, Han
Büyük Selçuklular: Sultan, Sultan-ı Azam
Merkez Teşkilatı
Türk-İslam devletlerinde genel olarak merkez teşkilatı saray ve divan teşkilatı olmak üzere iki birimden oluşmaktadır:
Saray Teşkilatı
Saray, sultanın özel yaşamını geçirdiği yer olmasının yanında yüksek devlet dairelerinin bulunduğu bir yönetim merkezi konumundaydı. Saraydaki en önemli görevli sultanın hükümet (divan) üyeleri ile yazışma ve görüşmelerini düzenleyen “hacipler”di.
Divan Teşkilatı (Hükümet)
İlk Türk-İslam devletlerinde hükümet örgütü, genel olarak birbirine benzer özellikler taşır. En gelişmiş yönetim örgütüne sahip olan Büyük Selçuklu Devleti’nde hükümeti “Divan-ı Saltanat” da denilen Büyük Divan oluşturmuştur.
Divan-ı Saltanat Devletin bütün işleri burada görüşülürdü. Başkanı hükümdardı ancak çoğu zaman hükümdar adına toplantıları vezir yürütürdü. Divan-ı Saltanat dışında ikinci derecede önemli divanlar da vardı.