Önceki Türk ve İslâm devletlerindeki müstevfi’liğe Osmanlı devrinde defterdârlık denilmiştir. Osmanlılar müstevfi yerine İlhanlılarda kullanılan defterdârî-i memâlik’i kabul etmişlerdir. Osmanlı devletinde para ve paranın başındaki kişiler ile ilgili tüm detaylar aşağıda verilmiştir.
Ancak bu kavram Yıldırım Bayezid devrinde kullanılmıştır.
Fâtih kanunnâmesine göre defterdâr pâdişâhın malının vekili ve sadrıâzam da o malın nâzırıdır. Para ve defter hazinesinin açılması icab ettiğinde defterdârın huzuriyle açılır ve kapanırdı.
I. Murat: Defterdarlık
II. Bayezid: Rumeli ve Anadolu Defterdarlığı
Yavuz Sultan Selim: Arap ve Acem Defterdarlığı
XVI. yy sonları: Şıkkı Sani (İstanbul mukataaları ve Rumeli’deki sahil bölgeleri)
Şıkkı Salis (Macaristan)
Beşkenar (Arap ve Acem yerine)
Üç Kenar (Anadolu Yerine)
Adı geçen kanunnâmeye göre başdefterdâr,
gibi imtiyaz ve yetkilere sahipti.
Başdefterdâr için en önemli mesele senede dört taksit halinde ödenen Kapıkulu ocaklarına verilecek ulûfe için para bulmaktı. Bunun temini pâdişâh ve sadrıâzam için de çok önemli idi.
Osmanlı devletinde ilk maliye teşkilatı I. Murad zamanında yapılmıştır.
Başdefterdarlığa bağlı olan başmuhasebe kalemi;
Saray da dâhil olmak üzere bütün devlet dairelerinin gelirleriyle masraf hesaplarını tutar,
Malî kanun ve nizamnameleri hazırlar,
Devlete ait imalât, ihale ve ödemeleri yapar,
Malikâne beratlarını verir,
Bir nevi sayıştay vazifesi de görürdü.
Başmuhasebeciler başdefterdarın yardımcısı idi.
İcabında, başdefterdarın bile nizama yahut hazine menfaatine aykırı teklifini reddederdi.
İki üç asırlık hesapları bir günde çıkarabilirdi. Âmirine başmuhasebeci veya muhasebe-i evvel denirdi.
Başmuhasebecilerin yardımcısı da “başruznamçeci” idi.
Ekonomi teşkilatlarının diğer alanlarında görev alan kişiler ve detaylı bilgi için bir sonraki yazımızı inceleyebilirsiniz.