Büyük Selçuklular kurulmadan önce, devlet bir boydu. Türkçe’de boy anlamına gelen “OK” ile çoğul anlamına gelen “UZ”un birleşmesi sonucu “Oğuz(Boylar)” adı meydana gelmiştir.
Ok (Boy,Kabile)+ Uz (Çoğul eki) = Oğuz(boylar, boylar birliği)
Oğuz kelimesi ilk dega Köktürk yazıtları ve Çin kaynaklarından raslanmakta olup boy anlamında kullanılmıştır. Oğuzlara;
Bizanslılar: Uz
Ruslar: Tork(Torki)
Araplar: Guz, Türkler İslamiyeti kabul ettikten sonra Türkmen adını vermişlerdir.
Oğuzlar ilk Köktürklere bağlı olarak yaşadılar. II.Köktürk zamanında ayaklandılar. Bu ayaklanma Uygur Hakanı Bilge Kağan tarafından bastırıldı. Uygur devleti kurulunca bu devletin önemli unsuru oldular. Uygur Hakanı Moyencur, Hakan olmadan önce Oğuz Yabgusu idi. Uygurlara karşı ayaklandılar. Uygurlar yıkılınca batıya doğru göç ettiler.
Oğuzların başında Kül-Erkin ünvanı taşıyan bir Başbuğ bulunuyordu. Orduyu ise Subaşı idare ediyordu.
Oğuz Yabgu Devleti 1000’lerde yıkılınca Oğuzların bir kısmı Avrupa’ya yöneldi, bunlara uzlar denir. Bir kısmı Maveraünnehire yöneldi. Bunlara Araplar Türkmen adı vermişlerdir.
– Büyük Selçuklu Devleti, Bağlı devletler ve Atabeylikler.
– Karakoyunlu Devleti
– Akkoyunlu Devleti
– Safevi Devleti
– Anadolu Beylikleri
– Türkiye Selçukluları Devleti
– Osmanlı Devleti
– Türkiye Cumhuriyeti
Büyük Selçuklular ı kuran Oğuzların Kınık boyuna mensuptur.
Selçuklu Devletine adını veren Selçuk Beydir. Selçuk Bey Dukak adlı bir beyin oğludur.
Dukak Bey: Oğuz yabgu Devletinde Ordunun komutanıydı Demir Yaylı olarak anılmaktadır.
Selçuk Bey: Selçuk bey babası ölünce yerine orduda Subaşı oldu. Selçuk Bey, Oğuz Yabgusu ile anlaşmazlığa düşerek kendine bağlı olanlar ile birlikte Cent şehrine yöneldi.
Beraberindekiler ile İslamiyet’i kabul etti. Ölünce yerine Arslan Yabgu geçti.
Arslan Yabgu: Ganeliler ile yaptığı mücadelede esir düşünce ailenin başına Selçuk Bey’in torunları Tuğrul ve Çağrı Beyler geçti. (Babaları Mikail)
Ailenin başına geçmeleri ile Arslanbey’in oğulları arası açıldı. Selçuklu ailesi arasına giren bu ikilik tarşh boyunca devam etti.
Tuğrul ve Çağrı Bey yönetimindeki Selçuklular Karahanlılar ve Gaznelilerle mücadele etmiştir.
Ayrıca Çağrı Bey komutasında keşif amaçlı akınlarda bulunuldu(1015-1018)
Seferin Amacı: Bu bölgelerin yurt olup olmayacağını öğrenmektir. Malazgirt savaşına kadar Anadolu’ya yapılan akınlar daha çok Bizans’ın gücünü kırmak ve yıldırmaktı. Kafkasya üzerinden mavearünnehir’e döndü.(1021)
Bu dönemde Tuğrul ve Çağrı Beyler sürekli Oğuzları Anadolu’ya sevk ettiler. Oğuz yağmaları Tuğrul Beye şikayet edildi. Tuğrul Bey kardeşi İbrahim Yınal’ı Oğuzları kontrol etmek amacıyla Anadolu’ya gönderdi. Türkmen Beyleri Van gölü yakınlarında Bizans’ı bozguna uğrattı.
Dandanakan savaşı sonrası (1040) Selçuklu Devletinin kurulmasıyla birlikte Anadolu’ya esas akınlar başladı. Bundan sonra Anadolu’ya düzenli ordular girmeye başladı. Tuğrul Bey Anadolu’nun fethini İbrahim Yinal ve Kutalmışa verdi.
Büyük Selçuklular 1035’de Horasana indiler. Gazneli sultanı Mesut, Selçuklu üstüne bir ordu gönderdi. Bu ordu Selçuklular tarafından Nesa Şehri yakınlarında bozguna uğrattılar. Bu olaydan sonra Selçuklular, Horasana yerleştiler. Selçukluların güçlenmesi sonucu Gazneli topraklarına saldırmaya başladılar. Bu saldırıların dudurulması için Selçuklular üzerine gönderilen Gazneli ordusu Serahs şehri yakınlarında yenilgiye uğrattılar. Bundan sonra Nişapur alındı. (1038) Nişapur’un alınması ile Tuğrul Bey;
Büyük Selçuklular ın güçlenmesi ve Gaznelilerin yıpranmasıyla başlaması üzerine Merv şehri yakınlarında Dandanakan denilen yerde Sultan Mesut komutasındaki Gazneli ordusu yenilgiye uğratıldı. (1040)
Dandanakan Zaferi İle;
İran, Azerbaycan, Irak-ı Arap ve Irak- Acem’i ele geçirdi.
Başkent, Nişapur’dan Rey şehrine taşındı. (1043)
Anadolu’ya yapılan akınlarda Musa Yabgu’nun oğlu Hasan şehit düşünce Tuğrul Bey Hasan’ın intikamını almak Büyük Selçuklular ailesinden İbrahim Yınal ve Kutalmış tekrar Anadolu üzerine akınlar yapmakla görevlendirildi.
İbrahim Yınal: Hemedanı ve İsfahan’ı Fethetti. Dicle ırmağına kadar olan alanı fethetti.
Kutalmış: Aras Irmağını Geçerek Gürcistan’a girdi.
Şehzade Hasan: Pasinler ve Erzurum’u ele geçirdi. Van gölü havzasına girdi, Bizans ve Gürcülerden oluşan orduya karşı savaşırken şehit olduç.(1047)
Tuğrul Bey İbrahim Yınal ve Kutalmışı Anadolu’ya gönderdi. Amaç intikam almak ve düşmanı dağıtmaktı.
İbrahim Yınal ve Kutalmış Pasinlerde Bizans ordusunu bozguna uğrattılar. Bizans İmparatorluğu barış istedi. Yapılan barışa göre;
Önemi: Pasinler savaşı Bizanslılarla yapılan ilk önemli savaştır. Ayrıca düzenli ordu ile yapılan ilk savaştır.
Tuğrul Bey 1055’te Bağdat’a girerek Abbasi Halifesini Şii Büveyhoğullarının baskısından kurtardı. Böylece İslam dünyasının liderliği Türklere eline geçti.
Halife Kaim Bi-Emrillah Tuğrul Beye “Doğunun ve Batının hükümdarı” unvanını verdi. Tuğrul Bey 1057’de tekrar Bağdat’a girdi.
Tuğrul Bey öldüğünde (1063) Selçuklular, bir dünya devleti haline geldi.
Süleyman (1063-1064): Çağrı Beyin büyük oğludur. Kardeşi Alparslan tarafından tahtan indirilmiştir.
İlk seferini Azerbaycan ve Kafkasya üzerine yaptı. Ani ve Kars kalelerini aldı.
Bizans imparatoru R.Diogenes Türk akınlarını durdurmak ve Anadolu’dan atmak üzere iki sefer düzenledi. 1068-1069 da iki sefer yaptı, fakat bir sonuç alamadı.
1070 de Malazgirt ve Erçişi Fetih etti. Halebe girdi. Bunun üzerine R.Diogenes Türkleri Anadoludan çıkarmak ve bütün İslam ülkelerini ele geçirmek amacıyla sefere çıktı. Ordusunda Bizanslıların yanı sıra Franklar, Normanlar, Slavlar, Gürcüler, Ermeniler, Peçenekler, Uzlar ve Kıpçaklar bulunuyordu.
Selçuklu ordusu ile Bizans kuvvetleri Malazgirtte (Rahva Ovası) 24 Ağustos 1071 de karşı karşıya geldiler. Sultan Alpasrlan barış yapmak istedi, fakat Bizans İmparatoru bunu kabul etmedi. Yapılan savaşta Bizans orduları yenildi ve kendiside esir alındı. Barış antlaşması yapıldı.
Buna göre;
R.Diogenes ülkesine giderken öldürüldü. Yerine VII. M.Dukas imparator oldu.
Önemi: Malazgirt savaşı sonrası, Anadolunun kapıları Türklere çalındı. Anadolu Türklerin ana yurdu oldu.
Not: sultan Alpaslan Karahanlılar üzerine yaptığı sefer sırasında esir alınan kale komutanı tarafından şehit edildi. (1072)
Melik Şah dönemi, Selçuklunun en parlak dönemidir.
Bu dönemde Selçukluların sınırları en geniş alana ulaştı.
Kendisine karşı ayaklanan amcası Kavurd’u ortadan kaldırdı.
Karahanlılar ve Gaznelilere üstünlüğünü kabul ettirdi.
Doğu ve Batı Karahanlıları itaat altına aldı.
Kutalmış Oğlu Süleyman Şah, Tutak ve Artuk Beyleri Anadolu’nun fetih edilmesi için görevlendirdi ve böylece Anadolu’nun fethi sağlandı.
Suriye ve Arabistan’da fetihlere devam edildi.
Dönemin en önemli olayı Hasan Sabbah’ın siyasi amaçlı Batınilik faaliyetleri oldu. Batınilik faaliyetleri sonucunda Melik Şah ve babasının en büyük yardımcısı olan vezir Nizam-ül’Mülk öldürüldü. Melik Şah bu sorunu çözmek için Hasan Sabbah’ın gizlendiği Alamut kalesi üzerine kuvvetler gönderdi. Bu sırada Melik Şah’ın ölmesi ile bu sorun çözümlenemedi.(1092)
Sultan Melik Şah ölünce oğulları arasında taht kavgaları başladı. Sırasıyla;
Berkyaruk ve Muhammed Tapar ve en son Sencer başa geçti. Bu dönemde Batınilik faaliyetleri hızlandı. Haçlı seferleri başladı.
Karahanlılarla savaştı ve egemenlik altına aldı. Bu dönemde Selçuklular için iki önemli tehlike ortaya çıktı. Bunlar;
Karahanlıların, Karahitaylılardan yardım istemesi sonucu yapılan Katvan Savaşında Büyük Selçuklu yenildi. (1141) Selçuklular, Seyhun Irmağına kadar olan toprakları kaybetti.
Sultan Sencer Gurluları bozguna uğrattı. (1152)
Ayaklanan Oğuzlar üzerine yaptığı seferde yenilerek esir edildi. (1153) Üç yıl esir olarak yaşadı. Kurtulduğunda devleti yeniden toparlamaya çalıştı ise de bir sonuç alamadı. Ölümü ile Büyük Selçuklu Devleti sona erdi. (1157)
Selçuklu Şehzadeleri tarafından kurulan bu Devletler, Sultan Sencer’in ölümünden sonra bağımsızlıklarını ilan ettiler. Bunlar;
Devlet adı Başkenti Kurulduğu Yer
Horasan Selçukluları Merv Horasan ve Maveraünnehir
Irak Selçukluları Hemedan Irak ve Azerbaycan
Türkiye Selçukluları Konya Anadolu
Kirman Selçukluları Kirman İran’ın güneyinde
Atabey: Selçuklularda, illere yönetici olarak Meliklerin (Şehzadelerin) yanına verilen tecrübeli devlet adamlarına denir.
Atabeyler Meliklerin devleti nasıl yönetecekleri konusunda eğitimlerini sağlardı.
Devlet zayıflayınca Atabeyler, bulundukları bölgelerde yönetimleri ele geçirip bağımsız devletler kurdular. Bunla;